Góra Zelce

Rezerwat geologiczny Węże o powierzchni 20,74 ha utworzony został 10 grudnia 1971 r. Ochronie poddano wapienny ostaniec o nazwie Góra Zelce, najdalej w kraju na północ wysunięty fragment skalnego krajobrazu Jury Polskiej. Znajdują się tu najbogatsze w tej części Jury stanowiska nawapiennych i kserotermicznych zbiorowisk roślinnych.

Zarówno na grzbiecie, jak i na zboczach Góry Zelce znaleźć można wiele nieczynnych, zarośniętych kamieniołomów. Jest ich tu ponad 150. To pozostałości po gospodarczym wykorzystywaniu wzgórza. Od początku XIX w. chałupniczymi metodami wydobywano tu wapień wykorzystywany bezpośrednio do budownictwa lub do wypału wapna. Z jaskiń oraz krasowych szczelin wydobywano również kalcyt, nazywany szpatem lub szklistym kamieniem.

Na Górze Zelce, nie licząc niewielkich nisz i schronisk skalnych, zachowało się 8 jaskiń. W wyniku eksploatacji kalcytu ich piękna szata naciekowa została w dużym stopniu zniszczona, choć niewielkie jej fragmenty przetrwały. Nacieki nie są imponujących rozmiarów, ale występują w dużej różnorodności form, przez co jaskinie rezerwatu zachowały znaczne walory edukacyjne.

Jaskinie Góry Zelce są również cennymi stanowiskami paleontologicznymi. Szczególne znaczenie mają znaleziska kopalnej lądowej fauny pliocenu. Pierwsze wykopaliska miały miejsce w roku 1933. Prof. Samsonowicz wydobył z jaskini krasowej Góry Zelce (Jaskinia Samsonowicza - Stanowisko paleontologiczne Węże I) materiał badawczy w postaci brekcji kostnej (spojone iłem i kalcytem szczątki kostne), o imponującej masie ponad 11 ton. Na podstawie analizy kości rozpoznano ponad 100 gatunków zwierząt żyjących na tym obszarze w okresie neogenu i plejstocenu. Opisano ok. 30 gatunków nowych dla nauki.

Roślinność nawapienna i kserotermiczna stanowi element wyróżniający obszar Załęczańskiego Parku krajobrazowego, nadający mu specyficzne walory przyrodnicze. Jej występowanie świadczy o ścisłym związku tego obszaru z Jurą Polską.

Jaskinie rezerwatu wykorzystywane są nieraz jako kryjówki dzienne nietoperzy jednak szczególne znaczenie mają dla nich zimą, jako dogodne miejsca hibernacji. W czasie wieloletnich, regularnych liczeń zimujących nietoperzy stwierdzono 7 gatunków. Najliczniej i w największej różnorodności gatunkowej nietoperze zimują w jaskini Za Kratą. W latach 90. XX w. zdarzało się, że liczebność zimujących nietoperzy w jaskiniach rezerwatu zbliżała się do 100 osobników. W ostatnich latach jednak znacząco spadła, choć utrzymuje się ona w okolicach 30.